„Literatura i społeczeństwo” Ian Watt
„Sztuka jest aktem społecznym samotnej jednostki” W.B. Yates (79).
Watt, Ian (1980). „Literatura i społeczeństwo” [w:] Mencwel, Andrzej (red.) W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawiczy.
Literatura i społeczeństwo, Ian Watt
[notatka z zebrania zespołu badawczego APENH dnia 26.03.2020 r.]
Wyróżnia trzy kategorie badawcze:
1. Pozycja pisarza i natura jego związków z publicznością.
2. W jakim stopniu literatura jest i powinna być odbiciem społeczeństwa, z którego się wywodzi?
3. Podstawowe problemy funkcji literatury: w jakim stopniu wartości literackie odpowiadają wartościom społecznym.
Zbadać: Saint-Beuve’a termin „literatury przemysłowej”.
Wyjaśniająca i potwierdzająca funkcja literatury. Watt uważa, że literatura nie może być uznawana za odbicie społeczeństwa, niemniej można dużo powiedzieć dzięki niej o tym społeczeństwie. Historyk społeczny w literaturze może znaleźć wyjaśnienia i potwierdzenia wielu spraw, zwłaszcza jeśli chodzi o kwestie prywatne (72).
Gatunek literacki punktem odniesienia. „Gatunek literacki jest częściej odbiciem społecznej postawy grupy, której są tworem, niż społeczeństwa, które otwarcie opisują” (72). Np. poezja pasterska mało mówi o gospodarce na Sycylii, mówi wiele natomiast o gustach miejskiej publiczności spędzającej wolny czas na wsi.
Kreacja postaci zgodnie z ideologią autora (i powszechnej ideologii). Zniekształcenie obrazu rzeczywistości społecznej jest zawsze obecne, wynika z orientacji autora, choć niekoniecznie jest to zniekształcenie świadome (73). Np. w dawnej literaturze panowie przedstawiani jako dostojni, chłopi jako prostacy, w XIX wieku zaś robotnicy to bohaterowie, choć w rzeczywistości takimi nie musieli być (więcej na str. 73).
Każdy gatunek literacki w pewnym stopniu odbija społeczeństwo. Nie ma ucieczki od społeczeństwa w tekście, nawet jeśli w przypadku literatury fantastycznej (Tolkien) czy metafizycznej (Kafka).
„Literatura jest więc obrazem społeczeństwa, zwykle jednak pośrednim i selektywnym” (74).
Społeczna alienacja pisarzy w społeczeństwie. Wynika z rozrostu i dywersyfikacji społeczeństw. Wyalienowany pisarz należący do pozaklasowej instytucji inteligencji (mającej poczucie odrębności od kategorii klasy) nie jest w stanie zdać sprawy z sytuacji społeczeństwa, gdyż nie ma z nim bezpośredniego kontaktu (74-5). Taki pisarz może sobie tylko wyobrażać sobie „na przybliżonej ocenie oczekiwań publiczności i jej seksualnych i społecznych wyobrażeń” (75).
Teza Watta jest następująca: wspólną cechą bestsellerów jest „zażarty, prymitywistyczny bunt przeciwko kontroli społecznej dotyczącej w szczególności popędów seksualnych i agresywnych” (75). „Należy bowiem dopatrywać się w tych utworach przede wszystkim szczególnego współczesnego wcielenia starej i niemal powszechnej tendencji do zaspokajania przez wyobraźnię popędów w szerokim zakresie odrzucanych przez życie społeczne” (75-6). Nie koniecznie wynika to z istnienia tych popędów w społeczeństwach tylko z pewnej sytuacji rynkowej odpowiadającej na popyt na dane tematy (tabu).
Powinności literatury (78):
1. Reformująca rola pisarza – może wpływać na rzeczywistość, jak encyklopedyści konspiracyjnymi tekstami wpłynęli na wybuch rewolucji.
2. Zaspokajanie przyjemności – przez humor, złudzenie, ekscytację lub wewnętrzną estetyczna doskonałość.
3. Uczyć bawiąc – Watt twierdzi, że aby zrealizować cel dydaktyczny trzeba akceptować podstawowe wartości społeczne, moralne i religijne. Skuteczna dydaktyka za pośrednictwem literatury odbywa się tylko względem wartości już istniejących (78-9). Opozycja inteligencji wobec filisterskich i materialistycznych wartości społecznych wyklucza skuteczność jej działania dydaktycznego w sferze publiczne.
Literatura jest swym własnym społeczeństwem: „Jest najsubtelniejszym i najbardziej trwałym środkiem porozumienia międzyludzkiego i nie najbłahszą jej funkcją jest ofiarowanie tym, którzy poznali jej język rzeczy nieużyczalnych przez żadne inne społeczeństwo” (80).
