Lukacs, Georgy (1980). „Powieść jako mieszczańska epopeja” [w:] Mencwel, Andrzej (red.) W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawiczy.
„Każdy jest Don Kichotem własnych ideałów i Sancho Pansą wobec ideałów innego”
Słowa klucze: walka, konflikt, typowość, akcja, proza życia mieszczańskiego (esencja powieści), sprzeczności, patos, bunt
Prozaiczność vs heroiczność
„Prozaiczność współczesnej epoki burżuazyjnej polega, zdaniem Hegla, na nieuchronnym zlikwidowaniu zarówno samodzielności jednostek, jak i bezpośredniego związku jednostki ze społeczeństwem. […] Zgodnie z tym, a w przeciwieństwie do starożytnych, współcześni zrywają więź łączącą cele i losy jednostek z celami zbiorowości; jednostka robi tylko to, co może zrobić sama, i tylko dla siebie, odpowiada jedynie za własne czyny, a nie za działanie ‘substancjonalnej’ całości, do której należy. […] człowiek traci dawną samodzielność a podporządkowanie nowoczesnemu biurokratycznemu państwu jako z zewnątrz narzuconemu porządkowi pozbawia go wszelkiej niezawisłości […] (367).
„Poetyczność ‘heroicznych’ patriarchalnych czasów najpełniej wyraziła się w poematach Homerowskich, obrazujących niezależność i samodzielność jednostek” (366).
Bohater – nie reprezentuje społeczności, nie jest typowy, on spaja bardzo różnorodne wątki, ukazuje sprzeczności klas w świecie kapitalistycznym, bohater jest konsekwentny, spójny (w sensie nowoczesnego podmiotu); sprzeczności ujawniają się w jego kontakcie z rzeczywistością, on pozostaje spójny wewnętrznie, nie prowadzi wewnętrznej walki tylko poprzez działanie ukazuje walkę klas społecznych; heroiczny bohater rozstrzyga w działaniu sprzeczności (jest spójnym podmiotem), zaś bohater romantyczny lub modernistyczny nie działa (przeżywa wewnętrznie, nie rozwiązuje; „Tymczasem u nowoczesnych…”, 376); reprezentuje wartości powszechnie pożądane, nie właściwe i pożądane przez jakąś klasę społeczną, bohater spaja akcję i nadaje jedności dziełu i fabule (377).
Buntownik – „[…] poniżenie i degradacja człowieka przenika całość życia w mieszczańskim społeczeństwie, każda wielka namiętność przeżyta głęboko i do końca czyni człowieka przedmiotem tych sprzeczności, zamienia go w buntownika, który mniej lub bardziej świadomie występuje przeciwko niwelującemu automatyzmowi mieszczańskiego życia” (374). Bunt obrazuje przeciwieństwa społeczne: „[…] wielkie sprzeczności burżuazyjnego społeczeństwa przybierają konkretną formę indywidualnych i głęboko przeżywanych konfliktów” (375). Bunt jest narzędziem przeciwko „poniżeniu człowieka w ginącym świecie feudalnym i w rodzącym się społeczeństwie mieszczańskim” (378). Feudalne poniżenie – jako silny podział klasowy w społeczeństwie feudalnym (379) – później przemieni się w kapitalistyczne poniżenie. „Nasilająca się fala kapitalistycznego zmaterializowania, standaryzacja bytu, zniewolenie osobowości, wywołują w realistycznej powieści najbardziej różnorodne formy subiektywnego protestu” (385).
Idea jak u Mandeville’a (społeczeństwa bogate duchowo ale ubogie ekonomicznie albo bogate ekonomicznie i ubogie duchowo) u Lukacsa: „[…] postęp materialno-techniczny osiągnięty zostaje za cenę stłumienia wielu najważniejszych stron duchowej działalności społecznej, a zwłaszcza sztuki i poezji” (368).
Zasada prymatu działania i akcji. działanie > rozmyślanie: „Dopiero bowiem wtedy, gdy człowiek działa w społecznym bycie, znajduje wyraz jego prawdziwa istota, prawdziwa forma i prawdziwa treść jego świadomości […]. Poetycka fantazja narratora na tym właśnie polega, aby wymyślić taką fabułę i sytuację, w których ‘istota’ człowieka zostałaby pokazana w sposób rzeczywisty i typowy dla jej społecznego bytu” (372). „Jedność tego , co indywidualne, i tego, co typowe, ujawnia się całkowicie dopiero w działaniu” (375). [dalej cytat z Hegla na ten temat]
Typowość – „Człowiek staje się typowym charakterem nie dlatego, że przedstawia jakąś średnią statystyczną indywidualnych cech ludzi, ale właśnie dlatego, że w nim samym, w jego charakterze i jego losie przejawiają się obiektywne, historyczne i typowe cechy jego klasy; przejawiają się one jednocześnie jako obiektywne siły i jako jego własny, indywidualny los” (376). Więcej na ten temat w ustępie „Powieściopisarze…” (383). Bohater taki ukazuje rzeczywistość społeczną, bohater typowy nie ma reprezentować indywidualności tylko konflikty społeczne, dlatego jego indywidualność nie jest istotna; ma on zobrazować realne problemy w danym momencie historycznym (373); głębia psychologiczna nie jest pożądana (jest typowa dla modernizmu i romantyzmu, ukazuje jednostkowość a nie ogólność), por. Kapuściński „W kropli zobaczyć morze”; istotą nie jest kontrastowanie i konflikt jednostki ze społeczeństwem jako takim (ono nie jest jednolite, 373), tylko ukazanie jednostki typowej reprezentującej interesy jakiejś klasy społecznej w walce z interesami innej klasy społecznej (reprezentowanej przez inną postać).
Bohater pozytywny – (379-80) – niczym w eposach heroicznych, ostatecznie nie sposób odebrać mu tego statusu pomimo przewin, zazwyczaj ostatecznie wraca on do pozytywnych i powszechnych wartości.
Realistyczna fantastyka – (380) – wynika z „utopijnego pojmowania wielkich sił epoki” (380), (być może chodzi o poziom uniwersalny społeczeństwa, stan idealny, niezmienny) oraz z „satyrycznego zestawienia obumierającego starego świata i rodzącego się nowego ze wspaniałymi zasadami waliki przeciwko poniżeniu człowieka” (381).
Happy end – „Ale istotny ton całego obrazu jest u tych pisarzy [m.in. Defoe, Lesage, Fielding, Richardson] inny: jest nim zwycięstwo mieszczańskiej wytrwałości i siły nad chaosem i samowolą. Walter Scott mówi o Przypadkach Idziego Blasa: ‘Książka ta daje czytelnikowi poczucie zadowolenia z samego siebie i ze świata’; Dola i niedola sławnej Moll Flanders[1] Daniela Defoe i większość innych wielkich powieści tego okresu również kończy się szczęśliwie” (382).
Człowiek jako igraszka sił społeczno-ekonomicznych– w małym stopniu od jego woli zależy jego własny los (383-4), plus np. projektowanie potrzeb przez system kapitalistyczny, który prowadzi do dalszej alienacji (Marcuse).
Kapitalizm jako początek panowania nad przyrodą– „walka człowieka z przyrodą” (384), np. Crusoe. Kontrapunktem naiwna idylliczność (385).
[1] Poprawne polskie tłumaczenie powieści Defoe to Fortunne i niefortunne przypadki sławetnej Moll Flanders.
[Notatka z zebrania zespołu badawczego APENH 05.03.2020 r.]
